რეზიუმე

საბანკო რისკებსა და მაკროეკონომიკური ინდიკატორების დინამიკას შორის ურთიერთკავშირის ანალიზის არქონა არცთუ ისე დიდი ხნის წინ,  საბანკო საქმიანობის ზედამხედველობის ბაზელის კომიტეტის მიერ მიღებული საბანკო რისკების რეგულირების სტანდარტული მიდგომის პრობლემას წარმოადგენდა. ამ მიდგომის თანახმად, კაპიტალის საკმარისობის (რომელიც წარმოადგენს საბანკო რისკების რეგულირების კონცეფციის ბირთვს) გამოთვლისას აქტივების რისკის ხარისხი სტატიკურად მიიღება, რომელიც არ არის დამოკიდებული საბანკო საქმიანობის მაკროეკონომიკურ პირობებზე, რაც მნიშვნელოვნად ზღუდავს რისკების აღრიცხვის ეფექტურობას.

ამ პრობლემის აქტუალობამ სტიმული მისცა ისეთი საერთაშორისო მარეგულირებელი ორგანოების ინტერესის ზრდას, როგორიცაა საბანკო ზედამხედველობის ბაზელის კომიტეტი, საერთაშორისო სავალუტო ფონდი და სხვა, რომ დაწყებულიყო ე.წ. მაკროპრუდენციული ინდიკატორების (macroprudentila indicators) მოსაძებნი სამუშაოები, რომელებიც, გარკვეულად, საბანკო სისტემების რისკებისა და მდგრადობასთან დაკავშირებული მაჩვენებლების კომპლექსს (საკუთრივ საბანკოს და მაკროეკონომიკურს) წარმოადგენენ.

მაკროპრუდენციული ანალიზის მექანიზმი მოიცავს სხვადასხვა ინდიკატორების აგებას და გამოყენებას, რომლებიც დაფუძნებულია ცენტრალური ბანკებიდან და ზედამხედველობის ორგანოებიდან მიღებული საბანკო სისტემის აგრეგირებულ მაჩვენებლებზე, ასევე იმ მაკროეკონომიკურ და ფინანსურ მაჩვენებლებზე, რომლებიც ახასიათებენ საბანკო სექტორის მდგრადობას. ეს ინდიკატორები საბანკო სისტემის შიგნით რისკების გაზრდის ტენდენციის, მის გარეთ რყევის პოტენციური წყაროების გამოვლენის საშუალებას იძლევა, ასევე „ინფექციის გადატანის“ არხების, რომლებითაც ერთი საკრედიტო ინსტიტუტის პრობლემებს შეუძლია სწრაფად გავრცელდეს სხვა ქვეყნის საბანკო დაწესებულებებზე. სისტემური ანალიზის გამოყენებული ტექნიკა ეყრდნობა რაოდენობრივ ინდიკატორებს და იმ ინფორმაციის ხარისხობრივ ინტეპრეტაციას, რომელიც მიიღება საბანკო ზედამხედველობის პროცესში. ძირითადი მაკროპრუდენციული ინდიკატორები მოყვანილია ცხრილ 1-ში.

მაკროპრუდენციალური ინდიკატორების გამოკვლევის ამჟამად მიღებული შედეგების შეზღუდულობის გამო, საბანკო საქმიანობის მაკროეკონომიკური რისკების ანალიზისათვის აუცილებელია, მივმართოთ ფინანსური კრიზისის წარმოშობის თანამედროვე მოდელებს.

  ფინანსური კრიზისების მიზეზების შესწავლა აქტიურად მიმდინარეობს ბოლო წლების განმავლობაში, მაგრამ როგორც მიზეზების, ისე გამოვლენის მხრივ კრიზისების მრავალგვარობის გამო დღესდღეობით არ არსებობს მდგრადი, ყველასთვის მისაღები თვალსაზრისი მრავალი საკითხის ირგვლივ. არ არსებობს კონსენსუსი იმის მიმართაც კი, თუ როგორ განისაზღვროს ფინანსური კრიზისის ცნება. ამის გამო ერთი და იმავე ქვეყნის ერთი და იმავე დროის პერიოდში ფინანსური ბაზრების ქცევის მკვლევარი ეკონომისტები ითვლიან კრიზისული ეპიზოდების სხვადასხვა რიცხვს, ამასთან, შეფასებები 1,5-2 - ჯერ შეიძლება განსხვავდებოდეს.

სავალუტო და საბანკო კრიზისების განსაზღვრება ჩამოაყალიბეს შესაბამისად ფრანკელმა და როუზმა, და დემირგიუკ-კუნტმა და დეტრაგიჩმა.

 ფრანკელმა და როუზმა შემოგვთავაზეს, სავალუტო კრიზისის ქვეშ გვესმოდეს ეროვნული ვალუტის 25%-იანი ნომინალური გაუფასურება, რომელსაც თან ახლავს ბოლო 5 წლის დონესთან შედარებით ვალუტის კურსის გაუფასურების ტემპის საშუალოდ 10%-იანი ზრდა.

დემირგიუკ-კუნტის და დეტრაგიჩის კვლევის თანახმად, სიტუაცია საბანკო სისტემაში შეიძლება შეფასდეს როგორც კრიზისული, თუ სრულდება ქვემოთ ჩამოთვლილი პირობებიდან ერთი მაინც:  1. საერთო აქტივების მოცულობაში არამომუშავე აქტივების წილი აჭარბებს 10%-ს;   2. საბანკო სისტემის აღდგენაზე დანახარჯები აჭარბებს მთლიანი შიგა პროდუქტის 2%-ს; 3. საბანკო სექტორის პრობლემებს მივყავართ საბანკო სექტორის მნიშვნელოვანი ნაწილის (10%-ზე მეტი) ნაციონალიზაციამდე; 4. ხდება დეპოზიტების მასობრივი ამოღება ან მათ გადახდაზე შეზღუდვის დაწესება, ცხადდება „საბანკო არდადეგები“.

საბანკო და სავალუტო კრიზისების ერთობლივი განხილვა განპირობებულია ორი მიზეზით: 1) კვლევისთვის გამოიყენება მსგავსი მეთოდები, ხოლო ერთი და იმავე ანალიზის სისტემის გამოყენება საშუალებას იძლევა, გამოვლინდეს როგორც საბანკო სისტემის კრიზისის წარმოქმნის საფრთხე, ისე ეროვნული ვალუტის მნიშვნელოვანი დევალვაციის რისკი; 2) როგორც შემდგომ იქნება ნაჩვენები, საბანკო და სავალუტო კრიზისები მჭიდროდაა დაკავშირებული ერთმანეთთან და ეროვნული ვალუტის დევალვაცია მნიშვნელოვნად ზრდის საბანკო კრიზისის წარმოშობის რისკს და პირიქით.

ფინანსურ ბაზარზე კრიზისული სიტუაციის ფორმირებაში მნიშვნელოვანი როლის შემსრულებელი ფაქტორების (ე.წ. კრიზისის„წინმსწრები“ინდიკატორების) ძებნა ეკონომიკური კვლევის მეთოდების გამოყენებით აქტიურად დაიწყო 90-იან წლებში. თეორიული მუშაობის მიმართ ემპირიულ გამოკვლევებში შეფერხებების წარმოქმნა შეიძლება აიხსნას ორი მიზეზით. პირველი, მათემატიკურ-სტატისტიკური მეთოდების საშუალებით კრიზისის მიზეზების ანალიზი მოითხოვს რიგი ხანგრძლივი დაკვირვებების არსებობას. მეორე, წინასწარ აუცილებელი იყო გამოკვლევების შესაბამისი  მეთოდიკის შემუშავება [Ciby Joseph,2013:381].

შემუშავებული იყო ფინანსური კრიზისების ფაქტორების განსაზღვრის სამი სხვადასხვა მიდგომა. პირველი მდგომარეობს სტანდარტული რეგრესიული ანალიზის მეშვეობით ფინანსური კრიზისის წარმოქმნაში სხვადასხვა ფაქტორების წვლილის გამოვლენაში.

სტანდარტული რეგრესია გამოიყენება სავალუტო კრიზისის მიზეზების გამოსავლენად. ასეთი მიდგომა საშუალებას არ იძლევა განისაზღვროს კრიზისის დაწყების დრო, მაგრამ მისი საშუალებით შეიძლება დადგინდეს რომელმა ქვეყნებმა შეიძლება განიცადონ ეროვნულ ვალუტაზე სპეკულაციური შეტევა სიტუაციის ნეგატიური ცვლილებებისას ფინანსურ და სასაქონლო ბაზრებზე.

პირველად მოცემული მეთოდი გამოყენებული იყო საქსის, ტორნეის და ველაკოს მიერ 1994-1995 წლებში მექსიკური სავალუტო კრიზისის მიზეზების კვლევისას (შემდგომში STV - მოდელი). STV მოდელი ვარაუდობს, რომ ფაქტორებს გააჩნია სავალუტო კრიზისის წინასწარმეტყველების ძალა, თუ β_i პარამეტრის თითოეული ინდივიდუალური მნიშვნელობა და მათი ჯამი სტატისტიკურად განსხვავდება ნულისაგან შემდეგ განტოლებაში:

     (1)

სადაც Lnd კრიზისის ინდექსის მნიშვნელობაა[1],

F₁ - განმმარტებელი ცვლადების მნიშვნელობა (ფაქტორის კონკრეტული მნიშვნელობა ან „ფიქტიური“ (ბინარული) ცვლადი, რომელიც იღებს მნიშვნელობებს 0-ს ან 1-ს იმაზე დამოკიდებულებით, აჭარბებს თუ არა ფაქტორის მნიშვნელობა დადგენილ კრიტიკულ დონეს).

 მოდელში ნაჩვენები იყო, რომ ქვეყნის მიდრეკილება სავალუტო კრიზისისაკენ იმ პერიოდში იყო უფრო მეტი, რომელშიც უფრო დაბალი იყო ოქროსავალუტო რეზერვით ფულის მასის (M₂) დაფარვის დონე, რაც უფრო მეტად იყო გადაფასებული ეროვნული ვალუტა ტრენდის დონის მიმართ რეალურ გამოსახვასთან, და წინა წლებში რაც უფრო მაღალი იყო კერძო სექტორის კომერციული დავალიანებების ზრდის ტემპი ბანკების წინაშე.

გარდა ამისა, საკსმა და სხვებმა აჩვენეს, რომ იმ შემთხვევაში, თუ სახელმწიფოს გააჩნია დაბალი რეზერვები და გადაფასებული ვალუტა, კრიზისის წარმოშობის ალბათობა და მისი ფარდობითი ძალა იმდენად მეტი იქნება, რაც უფრო მაღალია მოკლევადიანი სახსრების წილი მოზიდული კაპიტალის სტრუქტურაში და მაღალი სახელმწიფო ხარჯი მთლიან შიგა პროდუქტში.

ანალოგიური შედეგები იქნა მიღებული ტორნელის მიერ აზიური კრიზისის გამოკვლევისას 1997 წელს. მან აჩვენა, რომ STV მოდელში გამოყოფილ სამ ფაქტორს (ფარდობა M /ოქროსავალუტო რეზერვები, ტრენდის დონეს გადაჭაბებული რეალური გაცვლითი კურსი და საბანკო კრედიტების ზრდის ტემპი) შეუძლია ახსნას კეინზისის ინდექსების 44%-იანი რხევა იმ ქვეყნებში, რომლებიც დაზარალდნენ 1997-1998 წლებში აზიური კრიზისით. კრიზისის ინდექსის ფაქტობრივ მნიშვნელობებსა და სტატისტიკური რეგრესიით გამოთვლილს შორის კორელაცია არ განსხვავდებოდა 1-ისგან.

ორი სხვა მოდელი, რომელზედაც ქვემოთ ვისაუბრებთ, ერთნაირადაა გამოსადეგი როგორც საბანკო, ისე სავალუტო კრიზისების მიზეზების გამოსავლენად.

1970 წლიდან 1995 წლამდე პერიოდში 20 განვითარებულ და განვითარებად ქვეყანაში მომხდარი სავალუტო კრიზისის მაგალითზე კამინსკიმ და სხვებმა აჩვენეს, რომ სავალუტო კრიზისის ადრეული ინდიკატორის სახით შეიძლება განხილული იყოს შემდეგი ფაქტორები: მშპ-ს მიმართ მაღალი შიგა კრედიტის მოცულობა;  ფულის მიწოდების სწრაფი ზრდა; ბანკიდან მეანაბრეების სახსრების გადინება; საექსპორტო შემოსავლების დაწევა; რეალურ გამოსახვაში ეროვნული ვალუტის გადაფასება; კაპიტალის საერთაშორისო ბაზარზე მაღალი საპროცენტო განაკვეთები; მნიშვნელოვანი საგარეო ვალი; დაბალი ოქროსავალუტო რეზერვი; მოკლევადიანი ვალდებულებების რეზერვებით სუსტი დაფარვა; ეკონომიკის ზრდის დაბალი ტემპები; საფონდო ბაზარზე ნეგატიური რხევები.

გარდა ამისა, ერთ ქვეყანაში სავალუტო კრიზისი ზემოთ სწევს მისი სხვა ქვეყნებში წარმოშობის ალბათობას, უპირველესად ისეთებში, რომლებიც იმავე რეგიონშია და/ან აქტიურადაა მასთან სავაჭრო არხებით დაკავშირებული („დასნებოვნების“ ეფექტი).

კრიზისის ფორმირების მექანიზმის ანალიზისათვის ყველაზე ხშირად გამოიყენება ალბათური მიდგომა. ამ მეთოდის უპირატესობა იმაში მდგომარეობს, რომ ის, პირველ რიგში, კრიზისის წარმოშობაში თითოეული ფაქტორის წვლილის შეფასების საშუალებას იძლევა, მეორე, კრიზისის არსებობის შესახებ მონაცემთა განხილვისას თითოეულ ქვეყანაში დროის სხვადასხვა პერიოდებში გამოსაკვლევი ფაქტორების, როგორც დამოუკიდებელი ხდომილობების, რაოდენობაზე შეზღუდვას ხსნის. ალბათური ანალიზისათვის ჩვეულებრივ გამოიყენება წლიური სტატისტიკური მონაცემები  [magraqveliZe d., 2015:546].

ამ მეთოდის თანახმად, იმის ალბათობა, რომ კრიზისი მოხდება განსაზღვრულ დროს ცალკე აღებულ ქვეყანაში, წარმოადგნს  X(i,t) განმმარტებელი ცვლადების n ვექტორის ფუნქციას. განმმარტებელი ცვლადი P(i,t) იღებს 1-ის ტოლ მნიშვნელობას იმ შემთხვევაში, თუ სავალუტო კრიზისი წარმოიშვა i ქვეყანაში დროის t მომენტში, ხოლო დანარჩენ შემთხევაში 0-ის ტოლია. კრიზისული სიტუაციის ფორმირებაში ეგზოგენური ცვლადების წვლილის განსაზღვრისათვის იყენებენ მაქსიმალური დასაჯერებლობის მეთოდს. ამ შემთხვევაში გამოსაკვლევ ფუნქციას ექნება შემდეგი სახე:

                                    (2)

სადაც, P- დაკვირვებების პერიოდების რაოდენობაა,

F - ალბათური განაწილების კუმულატიური ფუნქცია,

β - განმმარტებელი ცვლადების დროს შესაფასებელი კოეფიციენტების ვექტორი.

უნდა აღინიშნოს, რომ ეგზოგენური ცვლადებისას კოეფიციენტები გვიჩვენებს განმმარტებელი ცვლადების მნიშვნელობათა ერთი ერთეულით ცვლილების ზემოქმედებას კრიზისის წარმოშობის ალბათობაზე.

1957 წლიდან 1991 წლამდე ლათინოამერიკულ ქვეყნებში ეროვნული ვალუტის დევალვაციის 80 შემთხვევის მიხედვით მონაცემების გამოყენებით კლეინმა და მარიონმა აჩვენეს, რომ დადგენილი კორიდორის საზღვრებს გარეთ ვალუტის კურსის გასვლის ალბათობა დადებითად დამოკიდებულია ეროვნული ვალუტის რეალური კურსის გადაფასების ხარისხზე და უარყოფითად – ოქროსავალუტო რეზერვის სიდიდეზე. სტრუქტურული ფაქტორები, როგორიცაა ეკონომიკის გახსნილობა (მშპ-ში გარევაჭრობის ბრუნვის წილი), პოლიტიკური სტაბილურობა, ექსპორტის დივერსიფიცირებულობა, ასევე ახდენს გავლენას კრიზისის წარმოშობის ალბათობაზე და ვალუტის დევალვაციის ხარისხზე.

უნდა აღინიშნოს, რომ ალბათური მოდელით ანალიზი ასევე აჩვენებს სავალუტო და საბანკო კრიზისების ფორმირების მექანიზმების მნიშვნელოვან მსგავსებას.

დემირგიუკ-კუნტის და დეტრაგიჩის ნაშრომები საინტერესოა იმ თვალსაზრისით, რომ მასში პირველად მოხდა კრიზისის წარმოშობის ალბათობაზე ბანკების ფინანსებისა და ინსტიტუციური ფაქტორების გავლენის გაანალიზება. ავტორების მიერ ნაჩვენები იყო, რომ საბანკო კრიზისის წარმოშობის ალბათობა მით უფრო მაღალი იქნება, რაც უფრო ნაკლებია კაპიტალის და ბანკის აქტივების თანაფარდობა, რაც უფრო სუსტია საბანკო საქმიანობის რეგულირების და ზედამხედველობის საკანონმდებლო სისტემა. გარდა ამისა, დემირგიუკ-კუნტის და დეტრაგიჩის აზრით, ფიზიკური პირების დაბანდებებზე გარანტირების (დაზღვევის) სისტემის შემოტანა კი არ ამცირებს, პირიქით, ზრდის საბანკო კრიზისის წარომოშობის ალბათობას. ეს შეიძლება დაკავშირებული იყოს იმასთან, რომ დაბანდებების გარანტირების სისტემა, რომელიც დაბლა სწევს პანიკიუს ალბათობას, ბანკებს აძლევს მომატებული რისკების აღების სტიმულს (დეპოზიტების დაზღვევასთან დაკავშირებული „მორალური“ რისკი).

კრიზისები შეიძლება დაიყოს არა მხოლოდ წარმოშობის დროის თავლსაზრისით, არამედ რეგიონული ნიშნითაც. ფინანსური კრიზისების რეგიონული ხასიათი დასტურდება ემპირიული გამოკვლევებითაც. ტაკმა, გლიკმა და როუზმა ემპირიულად დაამტკიცეს „დასნებოვნების“ ეფექტის რეგიონული ხასიათი სავალუტო კრიზისის შემთხვევაში და ახსნეს მისი სასაქონლო კონტაქტების მაღალი რეგიონიზაცია.  მეორე მხრივ, ჰარდმა და ფასარბასიოღლიმ აჩვენეს რეგიონული „ფიქტიური“ ცვლადების მნიშვნელობა იმ განტოლებებში, რომელიც მაკროეკონომიკური ცვლადების დინამიკას და საბანკო კრიზისების წარმოშობის ალბათობებს ერთმანეთთან აკავშირებს. კერძოდ, მათ დაადგინეს, რომ ერთდროულად განხორციელებული საბანკო კრიზისის ფაქტორები სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის და ნედლეულის ექსპორტის მიმართულების მქონე ქვეყნების ეკონომიკაში მნიშვნელოვნად განსხვავდებიან.

მიზანშეწონილია საბანკო კრიზისების უფრო წვრილი დაყოფა – ქვეყნების მიხედვით. თუმცა თანამედროვე მათემატიკური სტატისტიკური მეთოდებით შეუძლებელია გამოვყოთ კრიზისის საქვეყნო ფაქტორები, მარტივი ანალიზი გვიჩვენებს, რომ ფაქტორების ჩამონათვალი, რომელიც განაპირობებს კრიზისს, როგორცაა გეოგრაფიული მდებარეობა ისე  ქვეყნების ეკონომიკური განვითარება, განსხვავებული იქნება. პირველ რიგში, ქვეყნებს შეუძლიათ საქონლისა და მომსახურების სხვადასხვა ნაკრების ექსპორტირება (იმპორტირება) და შესაბამისად განიცადონ სხვადასხავა სავაჭრო „შოკი“. მეორე, როგორც ნაჩვენებია, ქვეყნის ფინანსური მდგრადობა ძლიერ არის დამოკიდებული პოლიტიკური სისტემის მდგრადობაზე და განსაკუთრების იმ საკანონმდებლო ბაზაზე, რომელიც არეგულირებს ეკონომიკურ საქმიანობას. მაგალითად, ინდონეზიაში ფინანასური კრიზისის სიმძიმე 1997 წელს მნიშვნელოვანწილად განპირობებული იყო პოლიტიკური სიტუაციის დესტაბილიზაციით და ქვეყანაში გამოკვლეული გაკოტრების მექანიზმის არქონით.

აქედან გამომდინარე, თითოეული ქვეყნისთვის უნდა აირჩეს საკუთარი სპეციფიკური ნაკრები, რომელიც ექვემდებარება ფინანსური, მაკროეკონომიკური და ინსტიტუციური ცვლადების რეგულარულ მონიტორინგს, რომელთა ქცევაზეა დამოკიდებული საბანკო სექტორის მდგომარეობა და სავალუტო კურსის მდგრადობა.

კრიზისის რეგიონული და საქვეყნო სპეციფიკური ფაქტორების გარდა, ყურადღება უნდა მივაქციოთ იმას, რომ ისინი ფინანსური ბაზრის სიტუაციაზე ზემოქმედებენ სხვადასხვა დროითი ლაგებით. ერთი ფაქტორი შეიძლება მივაკუთვნოთ მიმდინარეს, მეორე – კრიზისის ადრეულ ინდიკატორებს, ამასთან, ზოგიერთი ფაქტორისათვის (მაგალითად, ინფლაცია ან კაპიტალის მოძრაობა) შეიძლება დამახასიათებელი იყოს ქცევის სპეციფიკური თავისებურებანი. სხვა სიტყვებით, რომელიღაც ფაქტორი იძლევა სიგნალს კრიზისის დადგომის შესახებ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როცა მისი ზრდა იცვლება დაწევით ან პირიქით.

 ანალიზის დროს მოცემული თავისებურებების გათვალისწინება ორი ხერხით შეიძლება. პირველი, კრიზისის ინდექსის (კრიზისის წარმოშობის ალბათობის მაჩვენებელი) გამოთვლისას შეიძლება გამოყენებული იყოს როგორც მიმდინარე, ისე ლაგირებული მაჩვენებლები, ხოლო ინდიკატორებს მივანიჭოთ სხვადასხვა წონები. მეორე, რაოდენობრივი ანალიზი (კრიზისის ინდექსის გამოთვლა) შეიძლება შეივსოს ხარისხობრივი ანალიზით, რომლის მსვლელობისას შეიძლება გამოვავლინოთ წინასაკრიზისო პერიოდებისათვის დამახასიათებელი სავალუტო და საბანკო კრიზისების ინდიკატორების დინამიკის თავისებურებანი.

ხარისხობრივი ანალიზი შეიძლება სასარგებლო იყოს სხვა მიზეზებითაც, კერძოდ: 1. ინდიკატორის სიდიდის ერთი და იგივე გადახრა შეიძლება განპირობებული იყოს როგორც ფინანსური ბაზრის ფუნქციონირების ფუნდამენტური მახასიათებლებით ან ქვეყნის ეკონომიკის ცვლილებით, ისე შემთხვევითი სტატისტიკური გაბნევითაც; 2. „მშვიდ“ მდგომარეობაში ინდიკატორის მნიშვნელობის კიდურა მნიშვნელობიდან ფაქტობრივი გადახრის ზრდა ფინანასური ბაზრის მდგრადობისათვის წარმოადგენს იმაზე დიდ საშიშროებას, ვიდრე ანალოგიური ცვლილება კრიზისის შემდგომ პერიოდში.

დასკვნა

სავალუტო და საბანკო კრიზისების წარმოშობის საფრთხის ადრეული იდენტიფიკაციის ეფექტური სისტემის შექმნას გააჩნია კომერციული ფასეულობა. ეს დაკავშირებულია იმასთან, რომ წინასაკრიზისო სიტუაციის იდენტიფიკაციამ ბანკს საშუალება უნდა მისცეს, დროულად მოახდინოს თავისი აქტივების და ვალდებულებების გადაწყობა იმგვარად, რომ შეძლოს ფინანასური დანაკარგების მინიმიზაცია.

გამოყენებული ლიტერატურა